KOCA SODA (SALSOLA GRANDİS) BİTKİSİNİ KORUMA

Latince İsmi: Salsola grandis Freitag, Vural & N. Adıgüzel.
Türkçe İsmi: Koca Soda
Taksonomik Hiyerarşi:
Alem : Plantae
Bölüm : Magnoliophyta

Sınıf : Magnoliopsida

Takım : Caryophyllales

Aile : Chenopodiaceae Vent..

Cins : Salsola L.

Tür : Salsola grandis Freitag, Vural & N. Adıgüzel.

Genel Özellikler:
Türe ait ilk toplama 30.06.1995 tarihinde Gazi Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümünden M. Vural (7369), N. Adıgüzel tarafından Nallıhan Kuş Cenneti yakınındaki alandan yapılmıştır.
Bu familyaya ait Salsola cinsi ise özellikle tuzlu ve yarı tuzlu habitatlarda yayılan bir cinstir. Salsola cinsi; otsu veya alçak çalılardan oluşur; tüylü, tüysüz veya kılsı tüylüdür. Alt yapraklar hariç alternat, nadiren ± karşılıklı, çoğunlukla daralıcı lineerdir. Çiçekler tek veya braktelerin koltuğunda küçük gruplar halinde, genellikle spika çiçek durumunda, her biri 2 brakteollüdür. Periant segmentleri 5, ovat-lanseolat, başlangıçta zarımsı sonra kısmen sertleşir, meyvede kanatlı veya tüberküllüdür. Stamenler 5, konektif obtus veya akut uçludur. Tohum horizontaldir. Stigmalar 2, şerit, biz (subulat) veya ipliksidir (Davis 1965-1985).
Çiçeklenme zamanı Haziran-Temmuz; mevyelenme zamanı Eylül-Ekim-Kasım olan Koca soda (Salsola grandis)’nın habitat olarak beyaz, gri renkte kireçtaşı, beyaz, sarı renkli kum taşı, gri, yeşil renkli kil taşları ile tüfler içeren erozyonlu akıntılar, nispeten tuzlu alanları tercih ettiği gözlemlenmiştir.

Çiçek / Meyve dönemi : Haziran - Temmuz
Habitatı : Beyaz, gri renkte kireçtaşı, beyaz, sarı renkli kum taşı, gri, yeşil renkli kil taşları ile tüfler içeren erozyonlu akıntılar, nispeten tuzlu alanlar
Dünyadaki yayılışı : Türkiye endemiği
Fitocoğrafik durumu : İran-Turan elementi
Türkiye’deki yayılışı : Ankara, Çankırı, Çorum ve Kırıkkale
Türkçe (Yerel) ismi : Koca soda
IUCN Tehdit Kategorisi : CR Yani Çok Tehlikede kategorisinde yer almaktadır

Türkiye’deki Mevcut Durumu ve Dağılım:
Koca soda (Salsola grandis), Ankara, Çankırı, Çorum ve Kırıkkale'de olmak üzere dört popülasyondan oluşmaktadır. Bunlar; Tür Eylem Planın da yapıldığı “Ankara, Beypazarı-Nallıhan yolu 28.km, Nallıhan Kuş Cenneti civarı” diğerleri “Çorum, Çorum-Sungurlu yolu, Karaçay köyü civarı”, “Çorum, Kırıkkale-Çorum yolu, Bahşılı köyü civarı” ve “Kırıkkale, Delice civarındaki” popülâsyonlardan oluşmaktadır. Türün en büyük popülâsyonu Ankara’da olup diğer popülâsyonlar, tarım alanları ve anayollara yakın alanlarda dar yayılışa sahip alanlardır.

Tür Üzerindeki Tehditler ve Koruma Önerileri:

a) Erozyonun Yaşam Alanlarını Tehdit Etmesi

Koca soda (Salsola grandis)’nın yaşam alanı çok özel bir jeolojik oluşumun akıntı düzlükleridir. Üzerlerindeki organik toprak tabakasının tamamen yok olduğu, çökellerin oluşturduğu, malzemenin su ve rüzgâr erozyonu ile biriktiği akıntı düzlüklerinde yaşam bulan Koca soda (Salsola grandis) bu alanın hassas dengesi ile yaşamını sürdürmektedir. Zaman zaman aşırı yağış olan mevsimlerde erozyon akıntısı ile gelen malzeme bitkinin popülâsyonunu sınırlayan bir faktör haline gelmesine de yol açmaktadır. Doğal mekanizmalardan olan bu durum için yaşam alanı sürekli izlenmelidir.

b) Tarla açma

Koca soda (Salsola grandis)’in doğal popülasyonlarının bulunduğu düzlüklerin bir tarafı alanın doğal engebeli yükseltilerine dayanmakla beraber diğer taraftan tarım alanlarına komşuluk etmektedir. Özellikle kumlu, jipsli, killi ve marnlı, taban suyu yüksek tarıma elverişli bu alanlar, marul ekimi için kullanılmaktadır. Tarım yapılan alanların genişletilmesi Koca soda (Salsola grandis)’in yaşam alanlarını direkt olumsuz etkilediği için yeni tarla açımına izin verilmemelidir. Arazi kullanımı ile mevcut mülkiyet durumu için yeni düzenlemeler yapılmalıdır.

c) Yaşam alanı tahribi

Koca soda (Salsola grandis)’nın yaşam alanları çoğunlukla çökel engebelerin erozyonu sonucu oluşmuş akıntı düzlükleridir. Özellikle türün izlemesinin yapıldığı, bilgilendirme panosu ile diğer genişlemiş vadilerin kıyıya açıldığı noktalar arasından asfalt köy yolu (Akçabayır Mh.) geçmektedir. Bitkinin yaşam alanı üzerinden geçen yol ve yolun altındaki menfez boruları zaman zaman aşırı yağışlarda akıntı tarafından kapandığı için iş makinaları ile drene edilmektedir. Tarım alanlarını kullananlar ve köye geçiş yapanlar tarafından yolu açık tutmak için yapılan bu işlem bitkinin popülasyonu üzerinde olumsuz etki yapmaktadır.

d) Yollar

Çayırhan Köprüsü’nü geçer geçmez yolun sağından Akçabayır Mh. için ayrılan yol Koca soda (Salsola grandis) yaşam alanı ve Nallıhan Kuş Cenneti içinden geçmektedir. Aynı zamanda Akçabayır Mh. için ulaşımın Davutoğlan Mh. alternatifi bulunmaktadır. Fakat bu yol üzerindeki köprünün araç geçişi için uygun olmamasından dolayı tercih edilmemektedir. Kullanılan yolun genişletilmemesi önemlidir.

e) Çöp ve katı atıklar

Nallıhan Kuş Cennetine yakın bir nokta olması ve manzarası nedeniyle ziyaretçi çeken alan, aynı zamanda tarım ve yerleşim alanına ulaşım sağlayan yoldan kaynaklanan çöp sorunu yaşamaktadır. Yol kenarlarında yoğun olmak üzere çöp ve cam şişe atıkları gözlemlenmiştir. Alanın bu kısımdaki girişinin kapatılması bu baskıyı ortadan kaldıracaktır.

f) Habitat kaybı

Özellikle Beypazarı-Nallıhan yolu üzerinde yeni yapılan tünel geçişinin olduğu bölgede malzeme alımı yapılan yerler mevcuttur. Bu özel jeolojik oluşuma müdahale olan malzeme ocakları türün yaşam alanında habitat kayıplarına yol açabilecektir. Yol çalışmaları için gerekecek malzeme bu alanlardan karşılanmamalıdır.

g) Sıcaklık ve kuraklık

Koca soda (Salsola grandis) çok özel yaşam alanına adapte olmuş, tuzluluğa uyum sağlamış özelleşmiş bir bitkidir. Tek yıllık yaşam döngüsünde optimum yaşam şartlarını etkileyecek tüm faktörlere karşı oldukça hassas bir türdür. Sıcaklık ve kuraklığın olduğu yıllarda özellikle gelişmesini tamamlamadan kurumuş pek çok birey gözlemlenmiştir. Popülasyondaki dalgalanmalar bitkinin yaşamsal ihtiyaçlarının çevresel ekstrem durumlardan etkilenmesi ile ortaya çıkmaktadır.

Kaynaklar:
T.C Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü 9. Bölge Müdürlüğü Ankara DKMP Şube Müdürlüğü Koca Soda Tür Eylem Planı (2019)